مستند «هویدا» به کارگردانی مصطفی شوقی یکی از آثار قابل توجه در حوزه مستندهای تاریخی مربوط به دوران پهلوی است. این اثر تلاش دارد تصویری بی‌طرفانه از زندگی و مرگ امیرعباس هویدا ارائه دهد و با استفاده از منابع آرشیوی و مصاحبه با چهره‌های سیاسی و تاریخ‌پژوهان، نگاهی جامع به این شخصیت تاریخی بیندازد. اما آیا این مستند توانسته به شکلی کامل و دقیق، به ابعاد مختلف شخصیت و عملکرد هویدا بپردازد؟
بی‌طرفی یا روایت جهت‌دار؟
یکی از نقاط قوت مستند، تلاش برای اتخاذ رویکردی بی‌طرفانه است. شوقی با انتخاب منابع مستند و آرشیوی، سعی کرده از هرگونه قضاوت مستقیم پرهیز کند. اما با این حال، تأثیر لحن مصاحبه‌شونده‌ها و عدم ورود به برخی ابعاد مهم، باعث شده این مستند در برخی قسمت‌ها، به طور ناخودآگاه، به سمتی برود که برداشت‌های متفاوتی از آن شود. به ویژه در مورد چهره‌هایی مانند آیت‌الله خلخالی که نقش پررنگی در دادگاه‌های پس از انقلاب داشت، فیلم بدون ارائه تحلیل عمیق، صرفاً بر تأثیر او بر سرنوشت هویدا تأکید کرده و این امر می‌تواند باعث تفسیرهای متفاوتی در مخاطب شود.
استفاده از منابع آرشیوی: نقطه قوت یا ضعف؟
بدون شک یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های این مستند، بهره‌گیری از منابع آرشیوی تصویری و اسنادی است. فیلم به واسطه این اسناد توانسته روایتی مستند از دوران نخست‌وزیری ۱۳ ساله هویدا ارائه دهد. اما نکته قابل نقد این است که از برخی منابع مهم، مانند اسناد ساواک و خاطرات چهره‌های نزدیک به دربار، کمتر استفاده شده است. منابعی همچون خاطرات اسدالله علم، پرویز راجی، فریدون هویدا و دیگر افراد حاضر در ساختار حکومت پهلوی می‌توانستند تصویری دقیق‌تر از شرایط سیاسی و اجتماعی آن دوران ارائه دهند.
کمبود تنوع در مصاحبه‌ها
یکی دیگر از نقاط ضعف مستند، کمبود تنوع در انتخاب مصاحبه‌شونده‌هاست. گرچه مستند از تحلیل‌های پژوهشگران تاریخی بهره برده، اما جای خالی شاهدان عینی و افراد نزدیک به هویدا یا حتی منتقدان جدی سیاست‌های او حس می‌شود. این امر باعث شده روایت فیلم به جای آنکه چندصدایی باشد، عمدتاً از زبان تاریخ‌پژوهان معاصر بازگو شود که ممکن است نگاه کاملی به ماجرا نداشته باشند.
پرداختن به توسعه آمرانه و تناقض‌های هویدا
یکی از بخش‌های مهم این مستند، اشاره به مدل توسعه آمرانه دهه ۴۰ و نقش هویدا در آن است. اما فیلم به جای بررسی دقیق‌تر این مدل و پیامدهای آن، بیشتر بر ارائه تصویری انسانی و خاکستری از هویدا تمرکز کرده است. پرداختن به چالش‌های اقتصادی، فساد دولتی و سیاست‌های داخلی و خارجی او می‌توانست به تعادل روایی فیلم کمک کند. همچنین، مستند به درگیری‌های هویدا با نشریه توفیق که یکی از جنبه‌های جالب دوران او بود، نپرداخته است.
تأثیر مستند در روایت تاریخ معاصر
ساخت مستندهایی از این دست، به ویژه در شرایطی که تلاش‌هایی برای تحریف تاریخ پهلوی صورت می‌گیرد، اهمیت ویژه‌ای دارد. رسانه‌های معارض تلاش دارند دوران پهلوی را تطهیر کرده و چهره‌های آن را به عنوان نمادهای پیشرفت معرفی کنند. مستند «هویدا» می‌توانست با انتخاب دقیق‌تر منابع و ارائه نگاه جامع‌تر، به مقابله با این جریان بپردازد. با این حال، به نظر می‌رسد که مستند در برخی بخش‌ها دچار نوعی تردید در اتخاذ موضع شده است؛ نه کاملاً در جهت تطهیر شخصیت هویدا حرکت می‌کند و نه به طور کامل عملکرد او را نقد می‌کند.
جمع‌بندی
در مجموع، مستند «هویدا» اثری ارزشمند و تماشایی است که توانسته روایتی آرشیوی و مستند از زندگی و مرگ نخست‌وزیر ۱۳ ساله پهلوی ارائه دهد. استفاده از منابع آرشیوی، تلاش برای پرهیز از جانبداری و طرح سؤالات تاریخی مهم، از نقاط قوت آن است. اما در مقابل، عدم تنوع در مصاحبه‌ها، کم‌توجهی به برخی اسناد مهم، و پرداختن ناقص به برخی ابعاد شخصیت و عملکرد هویدا، از نقاط ضعف آن محسوب می‌شود. با این حال، این مستند فرصتی برای بازخوانی تاریخ و گشودن باب گفتگو درباره یکی از مهم‌ترین چهره‌های تاریخ معاصر ایران است.
شما می‌توانید مستند هویدا را از عصر رایگان مشاهده کنید.
