مستند «برزخی‌ها» به کارگردانی عارف افشار، اثری است که با نگاهی به گذشته‌ی سینمای ایران، به بررسی یکی از جنجالی‌ترین اتفاقات تاریخ سینمای کشور می‌پردازد: توقیف فیلم «برزخی‌ها» ساخته‌ی ایرج قادری در دهه‌ی شصت. این مستند با استفاده از مصاحبه‌ها و روایت‌های دست‌اول، تلاش می‌کند تا تصویری جامع از این واقعه ارائه دهد، اما در این مسیر با چالش‌ها و محدودیت‌هایی مواجه می‌شود که بر کیفیت و انصاف روایت آن تأثیر می‌گذارد.
نقاط قوت مستند:
1. فرم و ساختار منسجم: مستند «برزخی‌ها» از لحاظ فرم و ریتم، اثری خوش‌ساخت است که مخاطب را از ابتدا تا انتها با خود همراه می‌کند. استفاده از مصاحبه‌ها، تصاویر آرشیوی و برش‌هایی از فیلم اصلی، به مستند جذابیت بصری و روایی بخشیده است.
2. روایت تاریخ شفاهی: این مستند با گردآوری روایت‌های افرادی که مستقیم یا غیرمستقیم در ماجرای توقیف فیلم «برزخی‌ها» نقش داشتند، به نوعی تاریخ شفاهی سینمای ایران را ثبت می‌کند. این موضوع به ویژه برای نسل‌های جدیدی که آن دوران را تجربه نکرده‌اند، ارزشمند است.
3. نقد تندروی‌ها و افراط‌گری‌ها: یکی از محورهای اصلی مستند، نقد رفتارهای تندروانه‌ای است که منجر به توقیف فیلم و ممنوع‌الکار شدن برخی از چهره‌های سینمایی شد. این نقد، نه تنها به گذشته اشاره دارد، بلکه می‌تواند درس‌هایی برای حال و آینده نیز در بر داشته باشد.
4. توجه به شخصیت‌های کلیدی: مستند به خوبی به نقش شخصیت‌هایی مانند محمدعلی فردین، ناصر ملک مطیعی، سعید راد و ایرج قادری می‌پردازد و تلاش می‌کند تا تصویری انسانی و منصفانه از آنان ارائه دهد. این موضوع به ویژه در مورد فردین، که به عنوان نمادی از سینمای پیش از انقلاب شناخته می‌شود، پررنگ‌تر است.
نقاط ضعف و چالش‌ها:
1. عدم تعادل در روایت: یکی از انتقادات اصلی به این مستند، عدم تعادل در ارائه‌ی دیدگاه‌های موافق و مخالف است. به نظر می‌رسد که مستند بیشتر به روایت موافقان اکران فیلم پرداخته و دیدگاه‌های مخالفان را به حاشیه رانده است. این عدم تعادل، می‌تواند به عنوان یک جانبه‌نگاری تفسیر شود.
2. فقدان حضور برخی چهره‌های کلیدی: عدم حضور برخی از افراد کلیدی مانند محسن مخملباف، محمدعلی زم و دیگرانی که در توقیف فیلم نقش داشتند، به عنوان یک نقطه ضعف بزرگ در مستند مطرح می‌شود. این فقدان، باعث می‌شود که روایت مستند ناقص به نظر برسد و برخی از زوایای ماجرا در ابهام باقی بماند.
3. سیاسی‌شدن روایت: از دقیقه‌ی ۴۰ به بعد، مستند به سمت یک بیانیه‌ی سیاسی حرکت می‌کند و از مسیر اصلی خود، که بررسی تاریخی و هنری ماجرای توقیف فیلم است، فاصله می‌گیرد. این تغییر مسیر، باعث می‌شود که مستند بیشتر به نقد جریان‌های سیاسی خاص بپردازد و از پرداختن به ابعاد هنری و سینمایی موضوع غافل شود.
4. تطهیر برخی شخصیت‌ها: مستند در برخی موارد به سمت تطهیر چهره‌هایی مانند فردین و دیگر ستارگان سینمای پیش از انقلاب می‌رود. این رویکرد، اگرچه ممکن است از دیدگاه برخی مخاطبان قابل قبول باشد، اما از نظر تاریخی و تحلیلی، می‌تواند به عنوان یک ضعف تلقی شود، چرا که واقعیت‌های تاریخی را به طور کامل منعکس نمی‌کند.
تحلیل کلی:
مستند «برزخی‌ها» اثری است که با نگاهی به گذشته‌ی سینمای ایران، تلاش می‌کند تا یکی از نقاط تاریک تاریخ سینمای کشور را روشن کند. این مستند از لحاظ فرم و ساختار، اثری موفق و جذاب است، اما در ارائه‌ی روایتی منصفانه و متعادل، با چالش‌هایی مواجه می‌شود. عدم حضور برخی چهره‌های کلیدی و گرایش به سمت بیانیه‌های سیاسی، از جمله نقاط ضعفی است که می‌تواند ارزش تاریخی مستند را تحت تأثیر قرار دهد. با این حال، مستند «برزخی‌ها» به عنوان یک اثر تاریخی و تحلیلی، می‌تواند نقطه‌ی شروعی برای بحث‌ها و پژوهش‌های بیشتر درباره‌ی تاریخ سینمای ایران باشد. این مستند نشان می‌دهد که چگونه تصمیمات هیجانی و تندروی‌ها می‌توانند تأثیرات بلندمدتی بر فرهنگ و هنر یک کشور داشته باشند و چگونه نقد از درون می‌تواند به اصلاح این اشتباهات کمک کند. در نهایت، مستند «برزخی‌ها» اثری است که با وجود برخی کاستی‌ها، توانسته توجه مخاطبان را به خود جلب کند و بحث‌های مهمی را درباره‌ی تاریخ سینمای ایران و نقش سیاست در هنر برانگیزد. این مستند نه تنها برای علاقه‌مندان به سینما، بلکه برای پژوهشگران تاریخ معاصر ایران نیز می‌تواند منبعی ارزشمند باشد.
